ZAANDAM - Klokkentorens zijn historische gebouwen bij uitstek waarvan je alleen een klein stukje buitenkant kent. Op Open Monumentendag zaterdag 13 september 11:00-15:00 ben je daarom van harte welkom in de toren – om te komen kijken naar wat zich áchter de wijzerplaten afspeelt.

De start is bij het torenuurwerk met carillon in de (gratis toegankelijke) entree van Museum Zaanse Tijd (Kalverringdijk 3, hoek Zaanse Schans / Julianabrug). Vervolgens kun je acht andere Zaanse torenuurwerken bezoeken: die van de Zaandijker kerk, PKN Wormerveer, 't Hof Saenden, de Beschuitstoren (Wormer), de Jisperkerk, 't Reghthuys (Westzaan), de Odulphuskerk (Assendelft) en de Bullekerk (Zaandam). Een mogelijke fietsroute om ze allemaal te bekijken vind je hier https://maps.app.goo.gl/YnsxcoULuZJNMCKJ6 . Houd er rekening mee dat je bij sommige torens moet wachten.

Hier vind je meer informatie over de afzonderlijke torenuurwerken maken zaansetijd.nl/zaansetorenuurwerken

Klokkentorens

Eind dertiende eeuw waren torenuurwerken de eerste mechanische klokken met tandwielen. In hun begintijd waren ze vooral bedoeld om met een regelmatig belsignaal structuur in de dag te brengen. Een grotere groep mensen, zoals een klooster- of dorpsgemeenschap, kon zo productiever samenwerken.

Een wijzerplaat met getallen waarop je tussen de belsignalen ook kon zíen hoe laat het was verscheen pas later. Maar eeuwenlang hadden alle torenklokken maar één wijzer: alleen die voor de uren. De Lutherse kerk in Delft heeft dat bijvoorbeeld nog steeds. De torenklok was destijds de enige klok die de meeste mensen kenden, en veel nauwkeuriger dan dat hoefde je niet te weten hoe laat het was.

Na de uitvinding van het slingeruurwerk (midden zeventiende eeuw) konden klokken preciezer worden, en verschenen ook minuutwijzers op torenuurwerken. In de eeuwen daarna werd de torenklok met twee wijzers en belsignaal op het hele en halve uur (en soms ook het kwartier) een vanzelfsprekend onderdeel van het dorps- en stadsleven.

Met de komst van de standaardtijd in Nederland (eind negentiende eeuw) werd het belangrijker dat alle torenklokken niet alleen nauwkeurig en betrouwbaar, maar ook precies gelijk liepen. De uurwerken werden daarom steeds verder verbeterd, om ook barre omstandigheden zoals rukwinden en vervuiling door vogelmest te kunnen trotseren.

Vanaf de twintigste eeuw werden torenuurwerken bovendien voorzien van automatische (elektrische) opdraaimechanismen, zodat de koster niet meer iedere dag aan gewichtheffen hoefde te doen. Wil je zelf proberen hoe zwaar het opdraaien van die gewichten was? In Museum Zaanse Tijd hebben we meerdere torenuurwerken daarvoor paraat staan.

Zaanse torenuurwerken

Achter de hyperlinks vind je de locatie van onderstaande torenuurwerken direct op Google Maps, met hun website.

Museum Zaanse Tijd | Kalverringdijk 3, Zaanse Schans

In de (gratis toegankelijke) entree van Museum Zaanse Tijd laat het torenuurwerk met carillon ieder half uur van zich horen. Alhoewel de exacte maker onbekend is, stamt de basis waarschijnlijk uit het laatste kwart van de zeventiende eeuw. De kleine moderne wijzerplaat is bij een recente restauratie aangebracht. Alvorens het aantal uren te slaan speelt het uurwerk één van de vijf op de gestifte speeltrommel geprogrammeerde liedjes: “Grootvaders klok”, “How much is that doggie in the window”, een variatie op “Berend botje”, “Westminster quarters” of “

Zaandijkerkerk | Lagedijk 79, Zaandijk

In 1640 werd de eerste kerk in Zaandijk gebouwd. In mei 1878 verwoestte een grote brand de kerk, en is op de fundamenten deze huidige kerk opnieuw gebouwd. Een deel van de wanden van oude kerk is nog steeds zichtbaar. In de Zaandijkerkerk bent u van harte uitgenodigd om de toren te beklimmen. Op de derde verdieping treft u een prachtig uitzicht op de molens van de Zaanse Schans. Onderweg naar boven komt u enkele bijzonderheden tegen. Bewonder het zeventiende-eeuwse smeedijzeren, met de hand vervaardigde uurwerk, kijk door de gaten naar binnen in de kerk en sta stil bij de opmerkelijke Hammerbeam-constructie aldaar.

Torenuurwerk ’t Hof Saenden | Billitonkade 31, Wormerveer

Het hofje “’t Hof Saenden” uit 1915 is een vroeg voorbeeld van twintigste-eeuwse Neo-Hollandse Renaissancestijl met traditionele Zaanse elementen. Het hofje met arbeiderswoningen heeft als centrale bekroning van het complex op de nok boven de poort een achtzijdige houten dakruiter die bekleed is met leien. De eerste geleding heeft aan vier zijden een wijzerplaat met uurwerk. Daarin bevindt

PKN kerk | Noordeinde 20, Wormerveer

De oorspronkelijke katholieke kerk uit 1504 werd in 1574, tijdens het begin van de Tachtigjarige Oorlog, door de

Spanjaarden geplunderd en verwoest. In 1637 werd de huidige kerk met toren gebouwd voor de Hervormde gemeente – destijds de staatskerk.

In deze houten klokkentoren bevindt zich een uit 1662 stammende luidklok vervaardigd door de vermaarde Brabantse klokkengieters, de gebroeders

Beschuitstoren | Dorpsstraat ter hoogte van nr. 125-127, Wormer

Ten tijde van de walvisvaart in de zeventiende eeuw werd in Wormer door zo’n 130 beschuitbakkerijen de lang houdbare scheepsbeschuit gebakken. In 1620 werd daarom aan de westkant van het dorp Wormer de beschuitstoren gebouwd. De aan die kant opererende bakkers wisten door het luiden van de klok daarvan om 6 uur en 24 uur wanneer zij de ovens moesten aansteken of doven. De huidige toren – een replica van de oorspronkelijke – heeft nog steeds een luidklok, dat wordt aangedreven door een uurwerk dat oorspronkelijk toebehoorde aan een kerk te Oostknollendam. Aan de oost- en westzijde van de toren bevinden zich wijzerplaten.

Jisperkerk | Dorpsstraat 46, Jisp

De huidige Jisperkerk stamt uit 1822, en vervangt en eerdere, veel grotere kerk uit 1542. Tal van elementen uit die grote kerk zijn teruggeplaatst in de huidige kerk. Het originele torenuurwerk is in de loop der tijd ‘verdwenen’ – het huidige uurwerk is via een antiquair in 1985 in het bezit gekomen van de kerk.

’t Reghthuys | Kerkbuurt 35, Westzaan

Het in 2024 tot ‘mooiste gebouw van de Zaanstreek’ gekozen Reghthuys dateert uit 1782.

Odulphuskerk | Dorpsstraat 572, Assendelft

De imposante kerktoren van de Odulphuskerk is niet te missen in het landschap van Assendelft. De kerk is in 1883 gebouwd, en is zowel van buiten als van binnen een rijksmonument. Het torenuurwerk stamt uit 1889. Tijdens uw bezoek wordt er uitleg gegeven over de werking van het torenuurwerk.

Bullekerk | Westzijde 75, Zaandam

De Westzijderkerk – ook wel de ‘Bullekerk’ genoemd in de volksmond – is in 1647 gebouwd tijdens de tachtigjarige oorlog, de strijd tegen de Spanjaarden, op een voormalige ‘Spaanse schans’. Deze schans was een verhoging in het landschap, en diende als verdedigingswerk waarachter men stelling kon nemen. Zo is de Zaanse Schans ook een voormalige Spaanse schans. De torenuurwerken van de Bullekerk uit 1884 zijn de oudste van de Zaanstreek. Ze zijn gemaakt door Woulo uurwerken, en van zo’n goede kwaliteit dat ze tot op de dag van vandaag feitelijk onverslijtbaar zijn.